What happened to chests 1a-3a? The fate of collections and documents of the Silesian Library in Katowice under occupation
DOI:
https://doi.org/10.33077/uw.25448730.zbkh.2021.688Słowa kluczowe:
Silesian Library – Germany – World War II – Katowice – Lwów – history – Poland – Silesia – book collections – evacuation – research libraryAbstrakt
The Silesian Library (Silesian Public Library), in the interwar period (1922–1939), was one ofthe youngest and most dynamically developing research libraries in Poland at that time. It was possible, inter alia, thanks to the special political status ofthe Silesian Voivodeship, the autonomous status of which (the treasury, the police and partly legislation) created exceptionally favourable conditions for the functioning of cultural institutions. In 1939, its book collection consisted of about 104.000 volumes, including many valuable collections (old prints, silesiaca2 and magazines). The outbreak ofWorld War II put an end to the further expansion of the library. The subject of the article is the fate of 3 out of 32 chests taken from Katowice to Lwów in the first days of the war. The author deals with the history of chests marked with reference numbers 1a–3a. He tries to reconstruct the next stages of the odyssey in Lwów, until 1946, when the “trail” breaks off. The text describes postwar attempts undertaken by the director ofthe Silesian Library, Paweł Rybicki, to find the lost chests. For the first time in professional literature, an attempt was made to reconstruct the fate of the lost shipment with boxes 1a-3a, along with the general characteristics ofits contents. Its uniqueness lies in the fact that the catalogues and library inventories that could help to establish what the Library actually lost have been misplaced. In this context, the author comments on the chances of finding the lost chests after nearly 80 years and addresses the research prospects.
Bibliografia
Manuscript sources
• Department Archives of the Silesian Library, 5/16, 11/6.
• Handwritten collections of the Silesian Library, R 2570 III.
• Maresz B., Śląskie zbiory biblioteczne we Lwowie, pp. [2–4], manuscript.
• State Archive in Katowice, 189/118.
Printed sources
• Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator, ed. B. Bieńkowska et al., Poznań 1998.
• Katalog systematyczny. Wykaz działów wraz z indeksem alfabetycznym, Katowice 1939.
• Rozporządzenie Śląskiej Rady Wojewódzkiej z dnia 8 czerwca 1936 r. o statucie organizacyjnym Śląskiej Biblioteki Publicznej imienia Józefa Piłsudskiego, “Dziennik Ustaw Śląskich” 1936, No. 16, pp. 171–174.
• Rybicki P., Garść wspomnień o Bibliotece Śląskiej, [in:] Biblioteka Śląska 1922–1972, ed. J. Kantyka, Katowice 1973, pp. 264–279.
• Sprawozdanie Dyrekcji Śląskiej Biblioteki Publicznej imienia Józefa Piłsudskiego z działalności Biblioteki w roku 1938, [online] https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/ 31617/edition/28468 [accessed 02.10.2021].
• Szymiczek F., Rok 1945 – pierwsze tygodnie i miesiące, [in:] Biblioteka Śląska 1922– 1972, ed. J. Kantyka, Katowice 1973, pp. 279–284.
• Szymiczek F., Sprawozdanie z działalności Śląskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach za czasokres od 1 lutego 1945 do dnia dzisiejszego, [online] https://www.sbc.org.pl/ dlibra/publication/384669/edition/362515 [accessed 02.10.2021].
• Śląska Biblioteka Publiczna imienia Józefa Piłsudskiego w Katowicach. Przewodnik wraz z regulaminem dla publiczności, Katowice 1938.
• “Śląskie Wiadomości Statystyczne” 1935, No. 9, p. 269.
• “Śląskie Wiadomości Statystyczne” 1938, No. 1, p. 152.
Literature
• Antonów M., Dwudziestopięciolecie Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach (1932–1957),“Archeion” 1958, Vol. 28, pp. 31–45.
• Antonów-Nitsche I., Druki ulotne z okresu plebiscytu i powstań śląskich w zbiorach Biblioteki Śląskiej, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1971, Vol. 16, pp. 46–60.
• Antonów-Nitsche I., Franciszek Szymiczek – historyk i działacz śląski, “Książnica Śląska” 1988–1994, Vol. 35, pp. 121–129.
• Babicz J., Wójcik Z., Wacław Olszewicz (1888–19774), “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1975, No. 20(1), pp. 97–103.
• Bibliotekarze i pracownicy książki województwa śląskiego, ed. M. Kycler, J. Sadowska, Warszawa 2021.
• Biedrzycki Z., Popiel S., Z dziejów książki polskiej na Górnym Śląsku. Biblioteka Śląska. Zarys dziejów i bibliografia, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1959, No. 4(16), pp. 155–165.
• Bornsteinowa J., Jak urządzić bibliotekę szkolna i domową, Warszawa 1927.
• Brożek A., Szymiczek Franciszek, [in:] Słownik historyków polskich, ed. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, p. 514.
• Bruchmann K.G., Erich Randt (1887–1948), „Zeitschrift für Ostforschung” 1957, Vol. 6, pp. 403–411.
• Bruski P., Feliks Dłubek, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1968, No. 3/4, pp. 50–51.
• Chlebowczyk-Szweda E., Druki plebiscytowe na Śląsku Cieszyńskim (1918–1920), “Książnica Śląska” 1979–1982, Vol. 21, pp. 5–34.
• Drogoń A., Ustrój samorządny województwa śląskiego czy autonomia? Spór doktrynalny czy też różne instytucje ustrojowe?, “Z Dziejów Prawa” 2018, Vol. 11(19), No. 2, pp. 121–138.
• Duda-Koza A., Pawłowicz W., Tylko z Polską druki ulotne...: z okresu powstań śląskich i plebiscytu w zbiorach Biblioteki Śląskiej, Katowice 2008.
• Dziuban R., Kul’turni cinnosti ustanov L’vova y 1939–1953-ch rr.: peremeishchenija i vtrati, L’viv 2020.
• Dziuban R., Losy zbiorów bibliotecznych Uniwersytetu Lwowskiego (I Działu Staatsbibliothek Lemberg) w czasie II wojny światowej, [online] https://www.academia.edu/36775957/Losy_zbior%C3%B3w_bibliotechnych_Uniwersytetu_Lwowskiego_I_Dzia%C5%82u_Staatsbibliothek_Lemberg_w_czasie_II_wojny_%C5%9Bwiatowej [accessed 30.112021].
• Encyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku, [online] https://silesia.edu.pl/index. php/Kudera_Jan [accessed 02.10.2021].
• Gębołyś Z., Biblioteka Śląska (Górnośląska) Katowice – Bytom podczas II wojny światowej. Rozeznanie wstępne, “Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2017, Vol. 50, pp. 329–342.
• Gębołyś Z., Biblioteki mają swoje losy. Okupacyjne dzieje Biblioteki Śląskiej i jej zbiorów (in print).
• Gębołyś Z., Biblioteki mniejszości niemieckiej w II RP, Katowice 2012.
• Gębołyś Z., Straty wojenne zbiorów bibliotecznych w Polsce widziane z państwowej perspektywy. Pomiędzy organizacją, polityką a etyką, “Heteroglossia. Studia kulturoznawczo-filologiczne” 2020, Vol. 10, pp. 207–229.
• Graff, M. Komunikacja kolejowa na wschodnim pograniczu (1). Uwarunkowania historyczne, “Systemy Transportowe” 2017, No. 5, pp. 38–45.
• Grochowina S., Polityka kulturalna niemieckich władz okupacyjnych w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, w Okręgu Rzeszy Kraj Warty, w Rejencji Katowickiej w latach 1939–1945 = Kulturpolitik der deutschen Besatzungsmacht im Reichsgau Danzig-Westpreussen, im Reichsgau Wartheland und im Regierungsbezirk Kattowitz in den Jahren 1939–1945 = Cultural policy of the Nazi occupying forces in the Reich district Gdansk-West Prussia, the Reich District Wartheland and the Reich District of Katowice in the years 1939–1945, Toruń 2013.
• Groebel G., Habent sua fata bibliothecari, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1970, No. 1–4, pp. 58–78.
• Hajewski T., Węcki M., Karl Gustaw Bruchmann jako zwierzchnik niemieckiej służby archiwalnej na Górnym Śląsku w latach 1939–1945, “Szkice Archiwalno-Historyczne” 2008, No. 4, pp. 75–95.
• Hajewski T., Archiwum Państwowe w Katowicach 1932–1990. Toruń 2013.
• Jabłońska W., Biblioteka Polska w Rumunii i jej wpływ na powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku, “Roczniki Biblioteczne” 1960, Vol. 4, No. 3/4, pp. 477–520.
• Kaczmarek R., Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
• Kaczmarek R., Katowice – stolica pruskiej prowincji w czasie II wojny światowej, [in:] Katowice w 136. rocznicę uzyskania praw miejskich, ed. A. Barciak, Katowice 2002, pp. 105–125.
• Kaczmarek R., W granicach III Rzeszy, [in:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Vol. 1, ed. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz, Katowice 2012, pp. 360–393.
• Kantyka J., Z kart historii, [in:] Biblioteka Śląska 1922–1972, ed. J. Kantyka, Katowice 1973, pp. 13–33.
• Kasperkiewicz R., Ksawery Piwocki, “Rocznik Historii Sztuki” 2001, Vol. 36, pp. 103– 112.
• Kolejnictwo w polskich przygotowaniach obronnych i kampanii wrześniowej. Vol. 1. Part 1: Opracowania i dokumenty, ed. A. Wesołowski, N. Bujniewicz, Warszawa 2011.
• Konopczyńska-Iracka A., Wspomnienia pośmiertne, “Ochrona Zabytków” 1975, No. 28/2, p. 145.
• Kornat M., Polityka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka, Gdańsk 2012.
• Korzon K., Rudolf Kotula – dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie (1923–1939), “Roczniki Biblioteczne” 1977, Vol. 21, No. 3–4, pp. 801–847.
• Krupa S., Staszków A., Personel Staatsarchiv Kattowitz w latach 1939–1945 w świetle akt osobowych, “Szkice Archiwalno-Historyczne” 2010, No. 6, pp. 101–116.
• Kudera Jan (1872–1942), [in:] Encyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku, [online] https://silesia.edu.pl/index.php/Kudera_Jan [accessed 02.10.2021].
• Leesch W., Die deutschen Archivare 1500–1945. Bd 2: Biographisches Lexikon, München 1992.
• Lehr S., Ein fast vergessener “Osteinsatz”. Deutsche Archivare im Generalgouvernement und im Reichskommissariat Ukraine, Dusseldorf 2007.
• Lehr S., Pewna prawie zapomniana “akcja na Wschodzie”. Niemieccy archiwiści w Generalnym Gubernatorstwie i Komisariacie Rzeszy Ukraina, transl. M. Gąssowska, Warszawa 2014.
• Ligoń Juliusz, [in:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. Vol. 1, Warszawa 1984, p. 568.
• Listy Michała Wąsowicza do Witolda Suchodolskiego i inne źródła archiwalne 1945–1954. Rzecz o archiwach, archiwistach i archiwaliach na Dolnym Śląsku, ed. G. Trzaskowska, I. Łaborewicz, Wrocław 2016, pp. 41–48.
• Madeja J., Doc. dr Jacek Koraszewski (1908–1969). Dyrektor Biblioteki Śląskiej, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1969, No. 1/4, pp. 115–119.
• Mansfeld B., Dwa zjazdy muzealne we Lwowie, “Muzealnictwo” 1993, Vol. 35, pp. 8 [6–17].
• Maresz B., Franciszek Szymiczek, [in:] Polski słownik biograficzny. Vol. 50, Warszawa 2015, pp. 237–239.
• Maresz B., Ze Lwowa do Katowic. Przedwojenne księgozbiory lwowskie i kresowe w Bibliotece Śląskiej, Katowice 2002.
• Masnyk M., Konsul Leon Malhomme wobec głównych problemów polskiej mniejszości narodowej w rejencji opolskiej w latach 1929–1932, [in:] Edukacja historyczna a współczesność. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi dr hab. Adamowi Suchońskiemu w czterdziestolecie pracy dydaktycznej i naukowej oraz z okazji siedemdziesiątych urodzin, ed. B. Kubis, Opole 2003, pp. 37–48.
• Matelski D., Anatomia grabieży. Polityka Rosji wobec polskiego dziedzictwa kultury od XVII do XX wieku, Kraków 2021.
• Matelski D., Ewakuacja i straty dóbr kultury zachodniej i centralnej Polski w 1939 roku, “Zapiski Historyczne” 2003, Vol. 68, No. 1, pp. 59–78.
• Matelski D., Losy polskiego dziedzictwa kultury na radzieckiej Ukrainie (1922–1991). Część 1: 1922–1945, “Nowa Polityka Wschodnia” 2015, No. 1(8), pp. 99–138.
• Matelski D., Losy polskiego dziedzictwa kultury na radzieckiej Ukrainie (1922–1991). Część II: 1945–1991. “Nowa Polityka Wschodnia” 2015, nr 2(9), pp. 106–136.
• Matelski D., Losy polskiego dziedzictwa kultury w przededniu wojny i we wrześniu 1939 roku, [in:] Problemy historii wojskowości w kraju i na obczyźnie po wrześniu 1939 roku. Studia historyczne i politologiczne. Tom dedykowany pamięci nestora historyków polskich profesora Józefa Jasnowskiego (1906–2009), ed. L. Nowak, M. Szczerbiński, G. Wieczorek, Gorzów Wlkp. 2010, pp. 397–421.
• Materla H., Rozwój księgozbioru Biblioteki Śląskiej, [in:] Biblioteka Śląska 1922–1972, ed. J. Kantyka, Katowice 1973, pp. 84–105.
• Materla H., Z dziejów Górnośląskiej Biblioteki Krajowej, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1972, No. 2, pp. 28–40.
• Matwijów M., Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa 2013.
• Matwijów M., Muzea lwowskie wczoraj i dziś, “Niepodległość i Pamięć” 2006, Vol. 13, No. 3(24), pp. 175–196.
• Matwijów M., Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945–1948, Wrocław 1996.
• Matwijów M., Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939–1946, Wrocław 2003.
• Mayer J., Śląska Biblioteka Publiczna, “Bibliotekarz” 1946, No. 5, pp. 115–116.
• Musioł D., Paweł Hieronim Rybicki (1902–1988), “Książnica Śląska” 1988–1994, Vol. 25, pp. 115–120.
• Musiołowa D., Służałek T., Pół wieku w służbie kultury i nauki polskiej, “Przegląd Biblioteczny” 1975, No. 1, pp. 83–102.
• Oehlke H., Aus der Geschichte der oberschlesischen Landesbibliothek, “Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1959, Vol. 4, pp. 280–288.
• Pawłowicz W., Biblioteka Śląska w Katowicach – jej dziej, zbiory i działalność, [in:] Śląska Republika Uczonych, red. M. Hałub, Wrocław 2018, pp. 383–416.
• Pioskowik S., Oberschlesische Landesbibliothek, [in:] Streifzüge durch Oberschlesien, Katowice 2017, pp. 381–388, [online] https://sbc.org.pl/dlibra/publication/294031/edition/277824/streifzuge-durch-oberschlesien-pioskowik-stefan?language=de [accessed 02.10.2021].
• Podręczny słownik bibliotekarza, ed. G. Czapnik, Z. Gruszka, H. Tadeusiewicz, Warszawa 2011.
• Poida K., Powstanie i organizacja biblioteki naukowej w Katowicach w latach 1920–1939, “Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej” 1967, Vol. 12, No. 4, pp. 25–38.
• Puzio A., Dr. Franciszek Szymiczek (1911–1987), “Forum Bibliotek Medycznych” 2012, Vol. 5, No. 2 (10), pp. 412–419.
• Puzio A., Sitek M., Szymiczek Franciszek, [in:] Słownik pracowników książki polskiej. Suplement IV, ed. M. Rzadkowolska, Warszawa 2016, p. 263.
• Rąkowski G., Lwów, Pruszków 2008.
• Rechowicz H., Franciszek Szymiczek, [in]: H. Rechowicz, Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012, pp. 83–94.
• Rechowicz H., Jacek Koraszewski, [in:] H. Rechowicz, Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012, pp. 29–42.
• Rechowicz H., Józef Mayer, [in:] H. Rechowicz, Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012, pp. 69–81.
• Rechowicz H., Paweł Rybicki, [in:] H. Rechowicz, Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012, pp. 45–64.
• Rechowicz H., Poprzedniczki Biblioteki Śląskiej i ich rola w życiu umysłowym województwa śląskiego, Katowice 1992.
• Rechowicz H., Poprzedniczki Biblioteki Śląskiej i ich rola w życiu umysłowym województwa śląskiego, Katowice 1990.
• Rechowicz H., Powojenne początki Śląskiej Biblioteki Publicznej, “Książnica Śląska” 1983/1984, Vol. 25, pp. 1–18.
• Rechowicz H., Roman Lutman, [in:] H. Rechowicz, Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012, pp. 23–28.
• Rechowicz H., Suumcuique. W dziewięćdziesięciolecie. Sylwetki pracowników Biblioteki Śląskiej, Katowice 2012.
• Rosenbaum S., Bibliotekarz, historyk, agent. Casus Franciszka Szymiczka, “Studia Śląskie” 2009, Vol. 68, pp. 135–169.
• Rybicki P., Biblioteka Sejmu Śląskiego, “Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach” 1934, No. 9, pp. 1–8.
• Rybicki P., Śląska Biblioteka Publiczna, “Zaranie Śląskie” 1936, No. 2, pp. 77–82.
• Rytel Z., Katalogi biblioteczne, [in:] Bibliotekarstwo powszechne. Vol. 2: Księgozbiór biblioteczny. Praca zbiorowa, [ed. E. Pawlikowska], Warszawa 1958, pp. 71–77.
• Sękowski P., Akcja „wycofania”: Ewakuacja wybranych grup Polaków z polsko-niemieckiego obszaru przygranicznego w 1939 roku, “Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka” 2017, No. 1, pp. 207–228.
• Sitko J., Zestawienie materiałów bibliograficznych dotyczących historii i działalności Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wybór), [in:] Biblioteka Śląska 1922–1972, ed. J. Kantyka, Katowice 1973, pp. 285–302.
• Snopek-Bąba T., Biblioteka Śląska na łamach prasy w latach 1945–1982 (Przegląd bibliograficzny. W wyborze), “Książnica Śląska” 1983–1984, Vol. 22, pp. 96–110.
• Staszków A., Archiwalia, zbiory biblioteczne i muzealne Górnego Śląska w latach 1939– 1945. Sumariusz tematyczny do zespołów w Archiwum Państwowym w Katowicach –Staatsarchiv Kattowitz (Archiwum Państwowe w Katowicach) (1931) 1939–1945, Archivberatungsstelle Oberschlesien Kattowitz (Górnośląski Urząd Porad Archiwalnych w Katowicach) (1935) 1942–1945, Katowice 2007.
• Staszków A., Działalność niemieckiej służby archiwalnej w Katowicach w latach 1939– 1945, “Silesia Superior” 1994, Vol. 1, pp. 9–20.
• Staszków A., Losy dokumentów pergaminowych na Górnym Śląsku od końca XVIII w. do 1945 r., “Archeion” 1998, Vol. 99, pp. 75–92.
• Stażewski M., Niemiecka polityka archiwalna na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy 1939–1945, Warszawa 1991.
• Stażewski M., Poszukiwania ewakuowanych akt polskich, prowadzone przez niemieckie władze okupacyjne w czasie II wojny światowej, “Archeion” 1984, Vol. 78, pp. 209–229.
• Szymiczek F., Śląska Biblioteka Publiczna w gestii Śląskiej Rady Wojewódzkiej. Lata 1936–1939, “Książnica Śląska” 1983–1984, Vol. 22, pp. 59–65.
• Tamioła D., Zestawienie materiałów bibliograficznych dotyczących historii i działalności Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wybór). Uzupełnienia za lata 1971–1982, “Książnica Śląska” 1983–1984, Vol. 22, pp. 111–127.
• Wąsowicz M., Ze wspomnień archiwisty (1929–1953), “Miscellanea Historico-Archivistica” 1982, Vol. 1, pp. 87–104.
• Wilczyńska M., Biblioteka Naukowa Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu im. Iwana Franki, “Biuletyn Biblioteki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie” 1971, Vol. 19, No. 2–3, pp. 3–16.
• Włodek P., Kulewski A., Lwów. Przewodnik, Pruszków 2006.
• Wróblewski J., Polskie biblioteki ludowe w zaborze pruskim i na terenie Rzeszy Niemieckiej w latach 1843–1939, Olsztyn 1975.
• Zajączkowska B., Charakterystyka dorobku i działalności Biblioteki Śląskiej, “Książnica Śląska” 1983–1984, Vol. 22, pp. 10–18.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 - w pełni pozostają przy autorze.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe.
