The Printer as a Politician, Editor, Scholar, and Publicist – Unusual Functions of Warsaw Imprimeries (18th Century)

Jarosław Kurkowski

doi:10.33077/uw.25448730.zbkh.2025.937

Autor

Jarosław Kurkowski Institute for the History of Science of the Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland https://orcid.org/0000-0002-7895-6438

DOI:

https://doi.org/10.33077/uw.25448730.zbkh.2025.937

Słowa kluczowe:

dzieje drukarni w XVIII w. , drukarnie warszawskie , Mitzler de Kolof , Gottlieb Enoch Jonisch , Józef Andrzej Załuski , biblioteka Załuskich , Drukarnia Mitzlerowska , drukarnia pijarów w Warszawie , drukarnia jezuitów w Warszawie

Abstrakt

The article, drawing from the author’s original research and the latest literature on the subject, elucidates the multifaceted roles of 18th-century Warsaw printing houses, surpassing the conventional understanding of their functions in contemporary discourse. The focal point is directed towards the Piarist publishing house, Mitzler’s Printing House, a prominent establishment founded during the War of the Polish Succession (1733–1735), aimed at maintaining the role the Wettin dynasty’s in the Polish-Lithuanian Commonwealth. The Piarist printing house, vested with the authority to publish official forms, additionally undertook editorial and publishing tasks for a comprehensive multi-volume collection of laws known as Volumina Legum. Material selection for this collection prioritized formal and legal validity, necessitating the Piarists to exhibit a deep understanding of Polish law. The editorial duties also compelled Mitzler de Kolof (1711–1778) to delve deeper into sources regarding the history of the Polish-Lithuanian Commonwealth. However, the owner of the printing house utilized source editions to articulate journalistic viewpoints on the political and social structure of the country, as well as to devise a reform agenda influenced by Enlightenment ideas. Warsaw printing houses emerged as pivotal actors in mid-18th century endeavours to establish a informal system for disseminating information about newly published books, combined with a specific version of a mandatory copy.

Bibliografia

Manuscript sources

Cracow, Scientific Library of the Polish Academy of Art and Sciences and the Polish Academy of Sciences (Biblioteka PAU i PAN), sign. 311.

Dresden, Hauptstaatsarchiv, 10026 Geheimes Kabinett, sign. LOC 454/06, https://www.archiv.sachsen.de/archiv/bestand.jsp?guid=c175c6ed-8a77-4691-a740-9a8e8de61429&_ptabs=%7B%22%23tab-digitalisat%22%3A1%7D#digitalisat.

Lvov, National Science Library (Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника), fond 103 (Archiwum Sapiehów z Krasiczyna), division IX, folder 152, part 2.

Saint Petersburg, The National Library of Russia (Российская национальная библиотека), microfilm in National Library in Warsaw, ref. no. 15996.

Warsaw, Central Archives of Historical Records (Archiwum Główne Akt Dawnych), Księgi Kanclerskie, vol. 2.

Warsaw, National Library, sign. BN II 3209 (J.A. Załuski, Cała Polska za złoty); BN III 3243, 3244, 3258, 3259, 3261, 3267, 3274.

Warsaw, University of Warsaw Library, sign. 115, vol. 2.

Printed sources

«Acta Litteraria Regni Poloniae et Magniu Ducatus Lithuaniae” 1756, trimester 2.

“Altonaischer Mercurius” 19.05.1761.

Apologia przedrukowanego pro utilitate publica Voluminis Legum [sine loco et anno, circa 1740], National Library in Warsaw, sign. XVIII.3.195.

Bielski Sz., Catalogus librorum Bibliothecae Collegii Regii Varsavienis Clericorum Regularium Scholarum Piarum renovatus, Varsavia 1822.

Bielski Sz., Vita et scripta Quorumdam e Congregatione Cler. Reg. Scholarum Piarum in Provincia Polona professorum, qui operibus editis Patriae et Ecclesiae proficuis nomen suum memorabile facerunt, Varsavia 1812.

Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae scriptorum [...] collectio magna ordine chronologico digesta. Ob exemplarium raritatem iterum typis exscriptorum suppeditante [...] Bibliotheca Zalusciana, edited by W. Mizler de Kolof, Varsavia 1761.

Horãnyi A., Scriptores Piarum Scholarum, vol. 2, Buda 1809.

Ioannis Dlugossi seu Longini... Historiae Polonicae libri XII... cum praefatione Henrici L.B. ab Huyssen, vol. 2, Lipsia 1712.

Janocki J.D., Kritische Briefe, Dresden 1745.

[Jonisch Gotllieb Enoch], Brevis et Succincta Enarratio Jurium Curlandiæ et Semigalliæ circa Electionem novi Principis [Varsavia 1736 or 1737].

[Jonisch Gotllieb Enoch], Das frohlockende Warschau, oder umständliche Beschreibung, so wohl der am 24. Januarii dieses 1734 Jahres wegen dem zu Cracau den 17 ejusdem glücklich vor sich gegangenem Crönungs-Actu, Ihro Königlichen Majestät von Pohlen Augusti III und dero Königlichen Gemahlin Mariae Josephae, zu Warschau allhier gemachten illumination, als auch des, nach beyderseits Königlichen Majestät höchst-erfreulich-erfolgter Anherokunfft, den 25. November a. c. von Ihro Majestät dem Könige allhier gehaltenen Einzuges, und der am Abend darauf erfolgten Illumination, wie nicht weniger der, zu allerunterthänigster Empfangung Ihro Majestät von hiesigem Magistrat und Bürgerschaft aufgerichteten kostbaren Ehrenpforte, Warschau 1734.

[Jonisch Gotllieb Enoch], Kurtze und deutliche Ausführung derer Curländischen und Semigallischen Rechte, bey der Wahl eines neues Fürsten [Warschau 1736 or 1737].

Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985.

[Konarski S.], Von einem Nützlichen Mittel zum Bestande der ordentlichen Reichstäge in Pohlen, [transl. by W. Mitzler de Kolof], Bd 1–2, Warschau 1762.

Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, ed. by B.S. Kupść, K. Muszyńska, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967.

“Kurier Polski”, 14.09.1753.

Listy Stanisława Konarskiego 1733–1771, ed. by J. Nowak-Dłużewski, Warszawa 1962.

“Monitor” 1773, no. 56–72.

Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z roku 1782, ed. and introduction R. Kaleta, Wrocław – Warszawa – Kraków 1972.

Prawa, Konstytucye Y Przywileie Krolestwa Polskiego Y Wielkiego Xięstwa Litewskiego Y Wszystkich Prowincyi Należących Na Walnych Seymach Koronnych Od Seymu Wislickiego Roku Pańskiego 1347 Aż Do Ostatniego Seymu Uchwalone, vol. 1, Warszawa 1732; vol. 3, Warszawa 1735.

Reflexiones Contra Anonyme Scriptus quius Titulus Brevis et succincta Enarratio Jurium Curlandiæ et Semigalliæ circa Electionem novi Principis, [sine loco et anno, circa 1736].

Robertson G., Sermo in Solennissimo Ingressu ad Regiam Civitatem Varsaviensem Serenissimiarum Majestatum Serenissimi et Potentissimi Friderici Augusti III [...] ac Serenissimae Mariae Josephae, Varsavia 1734.

Rousset de Missy J., Recueil historique d’actes, négociations, mémoires et traitez depuis la paix d’Utrecht jusqu’à présent, vol. 11, Amsterdam 1746.

“Thornische Nachrichten von gelehrten Sachen”, 15.06.1765.

“Wiadomości Warszawskie”, 04.04.1770, no. 28, Suplement.

Załuski J.A., Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących z przypisami Józefa Epifaniego Minasowicza, ed. by J. Muczkowski, Kraków 1832.

Studies

Aleksandrowska E., Relacje Jana Heynego, agenta księcia Ksawerego Saskiego, o “Monitorze” (1765–1770), “Pamiętnik Literacki” 1976, vol. 67, no. 3, pp. 173–187.

Aleksandrowska E., Wawrzyniec Mitzler de Kolof (1711–1778), [in:] Pisarze polskiego Oświecenia, ed. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, t. 1, Warszawa 1992, pp. 167–186.

Birkenmajerowa Z., Z młodzieńczych lat Jana Daniela Janockiego. Przyczynek do dziejów kultury polskiej w epoce saskiej, Poznań 1925.

Buchwald-Pelcowa P., Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku... Rola książki w drodze ku Oświeceniu, Warszawa 2003.

Drukarze dawnej Polski, vol. 3, part 2: Mazowsze z Podlasiem, edited by K. Korotajowa, A. Endzel, J. Krauze-Karpińska, J. Szczepaniec, Warszawa 2001.

Dygdała J., Adam Stanisław Grabowski (1698–1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994.

Felbick L., Der Universalgelehrte Lorenz Christoph Mizler (1711–1778), “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2012, vol. 3/4 (57), pp. 89–104.

Felbick L., Lorenz Christoph Mizler de Kolof — Schüler Bachs und pythagoreischer “Apostel der Wolffischen Philosophie“, Hildesheim 2012.

Grodziski S., Poglądy Stanisława Konarskiego na rozwój prawa polskiego w świetle jego wstępu do “Volumina Legum”, “Czasopismo Prawno-Historyczne” 1953, vol. 5, pp. 109–123.

Grodziski S., Wstęp, [in:] Volumina Constitutionum, ed. by S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, vol. 1, part 1, Warszawa 1996, pp. 7–40.

Jarzęcka J., Życie umysłowe w Rzeczypospolitej w latach 1729–1762 w świetle listów z Polski do Gottscheda i poloników występujących na łamach jego czasopism, “Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1980, publishing series A, vol. 15, pp. 71–116.

Jarzęcka J., Obraz życia umysłowego Rzeczypospolitej doby saskiej w świetle wybranych lipskich czasopism naukowych (1710–1762), Warszawa 1987.

Kasprzyk J., Recepcja literatury niemieckiej w czasopismach polskiego Oświecenia, “Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Filologia Polska XXX, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 1987, 178, pp. 3–47.

Klimowicz M., Polsko-niemieckie pogranicza literackie w XVIII wieku. Problemy uczestnictwa w dwu kulturach, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998.

Konopczyński W., Mrok i świt. Studia historyczne, Warszawa 1911.

Konopczyński W., Stanisław Konarski, Warszawa 1926.

Korotajowa K., Działalność wydawnicza księży pijarów w Warszawie, “Rocznik Warszawski” 1992, vol. 22, pp. 9–42.

Korotajowa K., Przeobrażenia organizacyjne warszawskich zakładów drukarskich w okresie staropolskim, “Roczniki Biblioteczne” 1985, vol. 29, pp. 145–163.

Kossowski M.D., “Inwentarz praw polskich” Kazimierza Arnolfa Żeglickiego z adiustacją druku, “Rocznik Biblioteki Narodowej” 2017, vol. 48, pp. 263–297.

Kostkiewiczowa T., Poeci ze środowiska pijarskiego w wieku oświecenia — rekonesans, [in:] Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX w., ed. by I. Stasiewicz-Jasiukowa, Warszawa – Kraków 1993, pp. 73–91.

Kozłowski J., Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986.

Kurkowski J., “Państwa w państwie?” Uwagi o roli magnaterii u schyłku istnienia I Rzeczypospolitej, [in:] Kolekcje przyrodnicze i gospodarcze innowacje — tradycja i nowoczesność. Pamięci księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728–1800), ed. by I. Arabas, R. Księżopolski, Warszawa-Ciechanowiec 2021, pp. 21–36.

Kurkowski J., Warszawskie czasopisma uczone doby Augusta III, Warszawa 1994.

Lemke H., Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig. Studien zur polnischen Frühaufklärung, Berlin 1958.

Lemke H., Lorenz Mitzlers Anfänge in Polen, [in:] Deutsch-slawische Wechselseitigkeit in sieben Jahrhunderten, Festschrift für E. Winter, Berlin 1956, pp. 268–277.

Mühlpfordt G., Die “Sächsischen Universitäten” Leipzig, Jena, Halle und Wittenberg als Vorhut der deutschen Aufklärung, [in:] Wissenschafts- und Universitätsgeschichte in Sachsen im 18. und 19. Jahrhundert. Nationale und Internationale Wechselwirkung und Ausstrahlung, herausgegeben von K. Czok, Berlin 1987.

Recke von J.F., Napiersky K.E., Allgemeines Schriftsteller- und Gelehrten-Lexicon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland, vol. 2, Mitau 1829.

Roszak S., Koniec świata sarmackich erudytów, Toruń 2012.

Roszak S., Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII w. Między kulturą sarmatyzmu i oświecenia, Toruń 1997.

Szczepaniec J., Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce w drugiej połowie XVIII w., “Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1957, vol. 5, pp. 343–400.

Szczepaniec J., Warunki prawno-wydawnicze rozwoju “Kuriera Polskiego” i innych gazet w Polsce czasów saskich, [in:] 250 lat Kuriera Polskiego, Warszawa 1983, pp. 17–45.

Uruszczak W., Przedmowa, [in:] Volumina Constitutionum, vol. 2, part 1, ed. by S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 2005, pp. 5–6.

Winter E., Frühaufklärung. Der Kampf gegen den Konfessionalismus in Mittel- und Osteuropa und die deutsch-slawische Begegnung, Berlin 1966.