Reglamentacja wiedzy o polskich świętych przez carską cenzurę zagraniczną w latach 1865–1904

Janusz Kostecki

doi:10.33077/uw.25448730.zbkh.2025.940

Autor

Janusz Kostecki Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, Kraków, Polska https://orcid.org/0000-0003-1020-1781

DOI:

https://doi.org/10.33077/uw.25448730.zbkh.2025.940

Słowa kluczowe:

cenzura carska , cenzura zagraniczna , publikacje religijne , język polski , zabór rosyjski , XIX wiek , cenzura świętych , polscy święci , cenzura książek importowanych , kontrola prasy religijnej

Abstrakt

W badaniu wykorzystano pełną listę polskojęzycznych publikacji religijnych importowanych do zaboru rosyjskiego w latach 1865–1904 (z których zdecydowaną większość pozyskano bezpośrednio), a także wszystkie akta Komitetu Cenzury Warszawskiej przechowywane w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, zawierające uzasadnienia decyzji cenzorskich z tego okresu. Główne przyczyny wrogiego nastawienia cenzorów rosyjskich wobec katolickich świętych wynikały przede wszystkim z długoletnich konfliktów pomiędzy różnymi odłamami chrześcijaństwa oraz z utożsamiania przez autorów kultu świętych z polskością. Stosunek cenzorów do poszczególnych postaci był zróżnicowany. Przede wszystkim bezwzględnie usuwano wszelkie wzmianki o św. Jozafacie Kuncewiczu i bł. Andrzeju Boboli, uznawanych za głównych wrogów prawosławia i obrońców unii. Do drugiej grupy należeli święci i błogosławieni, w przypadku których eliminowano jedynie opinie pochwalne dotyczące ich znaczenia dla Polski oraz opisy niektórych działań, np. u św. Jacka Odrowąża – działalność misyjną, a u św. Stanisława ze Szczepanowa – obronę niezależności Kościoła od władzy świeckiej. Trzecią grupę stanowili święci, którzy pojawiali się w tekstach głównie jako pośrednicy między wiernymi a Bogiem, ofiarowując modlitwy i pieśni w intencji pomyślności ojczyzny i wiary katolickiej (św. Stanisław Kostka, św. Kazimierz, św. Jan Kanty). Pozostałe postacie – zarówno polskie (św. Kinga, bł. Bronisława, św. Jan z Dukli), jak i cudzoziemcy mający istotny związek z Polską – znacznie rzadziej były przedmiotem ingerencji.

Bibliografia

Kostecki J., Carska cenzura zagraniczna wobec importu literatury religijnej w języku polskim w latach 1865–1904, [w:] Zalecenia i przestrogi lekturowe (XVI–XX wiek), pod red. M. Jarczykowej i A. Bajor, Katowice 2012, s. 134–144.

Kostecki J., „Polskiej” Matki Boskiej przykre doświadczenia z carską cenzurą zagraniczną w latach 1865–1904, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” 2025, nr 15 (18) (tom Cenzury), s. 205–243.

Kostecki J., Trudny proces przenikania. Carska cenzura zagraniczna wobec importu publikacji w języku polskim w latach 1865–1904, Warszawa 2011.

Kostecki J., Rowicka M., Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865–1904. Wykaz publikacji polskojęzycznych zakwestionowanych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną, t. 1–3, Warszawa 2006.

Olszewski D., Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996.

Patruszewa N.G., Fut I.P. [Foote], Cyrkulary cenzurnogo wiedomstwa Rossijskoj impierii. Sbornik dokumientow, Sankt-Pietierburg 2016, s. 219.

Szreter P., Rosyjska cenzura spraw duchowych wyznań obcych w drugiej połowie XIX i na początku XX w., [w:] Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, pod red. J. Kosteckiego, t. 6, Warszawa 1997, s. 124–142.