Evangelical prints by Lawrence Mitzler de Kolof and Michael Gröll
DOI:
https://doi.org/10.33077/uw.25448730.zbkh.2025.924Keywords:
Warsaw , early printed books, Lorenz Christoph Mizler de Kolof , Michael Gröll , union of Sielec , Evangelical Church of the Augsburg Confession , Evangelical Reformed ChurchAbstract
An important aspect of the publishing activities of two Warsaw printers, Wawrzyniec Mitzler de Kolof and Michał Gröll, was the production of works serving the Evangelical Churches (Lutheran and Reformed) and articulating Evangelical positions to a broader public. Both printers engaged with confessional issues, yet pursued distinct strategies operating under differing political conditions. Under Augustus III, Mitzler de Kolof cautiously advocated for religious tolerance, issuing a limited number of Evangelical publications, often anonymously or under typographical disguises. Following the reinstatement of religious tolerance under Stanisław August Poniatowski, Michał Gröll openly published Evangelical works. Besides standard publications, such as sermons and occasional prayers, Gröll provided his presses for the Sielec Union and the Warsaw church consistory, both in conflict with segments of the Evangelical nobility opposed to increasing the burghers’ influence over church governance.
References
Printed sources
• Ad officium actaque praesentia castrensia capitan. Varsaviensia personaliter venientes nobiles Adrianus Szatam, [Warsaw: s.typogr., 1785].
• Akt unii kościołów protestanckich obojga wyznania w Księstwie Mazowieckim będących z kościołami Prowincji Małopolskiej, Dresden und Leipzig: [s. typogr., 1777].
• Akta i uchwały synodu wspólnego prowincyi mało-polskiey z Xięstwem Mazowieckim oboiey konfessyi, w Sielcu d. 14, 15, 16, 17, 18 Junii 1781, [Warszawa]: Drukarnia Unii Obojga Wyznania, [1781].
• Allgemeines Kirchen-Recht bey der Evangelischen Confessionen in Pohlen und Litthauen, die Kirchen-Verfassung, gute Ordnung, Policey und rechtliche Thätigkeit der Consistorien betreffend, Warschau: P. Dufour, 1780.
• Arnold J., Denkmal dem um die evangelische Gemeine zu Warschau Wohlverdienten Herrn Johann Samuel Giering von seinen Mitgefährten der kirchlichen Laufbahn gesetzt, Warschau: M. Gröll, 1790.
• Ausführliche Geschichte der Uneinigkeiten welche seit einigen Jahren in der Warschauischen Evangelischen Gemeine der unveränderten Augspurgischen Confession geherrschet haben, Wengrow, [i. e. Wrocław: W.B. Korn], 1783.
• Bey dem Absterben des Herrn Pastor Scheidemantels Königlich Dänischen Gesandschafts Predigers in Warschau den 6ten Februarii 1777, Warschau: W. Mitzler de Kolof, [1777].
• Brieff eines Herrn von Adel vom Lande an einen Mitbürger des Staats über die eingebrachten Klagen einiger evangelischen Deputirten der dissidentischen Stadt-Gemeinden, ugsburgischer Confession, wider den Adel ihrer Confession, so zu Warschau gedruckt und ausgetheilet orden am Ende des Monats Octobris 1785, [Warsaw: s.typogr., 1785].
• Butrymowicz M., Głos d. 19 Junii 1789 r. miany, Warszawa: P. Dufour, [1789].
• Büsching A. F., Neueste Geschichte der Evangelischen beyder Confessionen im Königreich Polen und Grossherzogthum Litauen, von 1768 bis 1783, nebst der besondern Geschichte der evangelischlutherischen Gemeine zu Warschau, Th. 3, Halle, bey sel. Joh. Jac. Curts Witwe, 1787.
• Cerulli F., Pastoris der evangelischen Gemeine zu Warschau und Consistorialraths, Warschau: M. Gröll, 1782.
• Code de droit ecclesiastique des dissidents des deux confessions evangéliques en Pologne et en Lithuanie, Varsovie: [s. typogr.], 1781.
• Cztery zgromadzenia ewangelickie Augustanae Confessionis, [S.l.: s. typogr., 1785].
• Darlegung der Gerechtsame sowol derer jetzt so genannten Dissidenten, als auch der hohen Mächte, welche jene aufrechts zu erhalten verbunden sind. Französisch nach dem Petersburger Original, nebst einer zugleich aus dem französischen und lateinischen petersburger Abdruck verfertigen teutschen Uebersetzung wiederum ausgelegt, [s.l.: s. typogr.], 1766.
• Declaration de la part de Sa Majesté le Roi de la Grande Bretagne, faite par son Ministre Mrs. de Vrougthon à la Republique de Pologne, confederée à la Diete de 1766. – Deklaracya Nayiaśnieyszego Krola Jmci Angielskiego, przez Ministra Jegoż Jmci Pana Wrougthon zkonfederowaney Rzeczypospolitey Polskiey na Seymie roku 1766. uczyniona, [s.l.: s. typogr., 1766].
• Declaracya Nayiaś. Imperatorowey IMci całey Rossyi, Nay. Krolowi JMci y Rzeczy-Pospolitey Polskiey uczyniona, [Warszawa: W. Mitzler de Kolof, 1767].
• Deklaracya Nayiaśnieyszey Imperatorowey przez Xcia Repnina posła wielkiego do Nayiaśnieyszey Rzeczypospolitey Polskiey zkonfederowaney na seymie roku 1766 uczyniona. – Declaratio Suae Imperatoriae Majestatis totius Russiae nomine per oratorem suum extraordinarium et Plenipotentiarium, Celsissimum Principem Repnin, confoederatae Reipublicae Polonae in Comitiis Anno 1766 facta, [s.l.: s. typogr., 1766].
• Deklaracya Nayiaśnieyszego krola duńskiego przez St. Saphorin ministra do Nayiaśnieyszey Rzczypospolitey zkonfederowaney na seymie roku 1766 uczyniona. – Declaration de la Maj. le Roi de Danemarc, faite par son Ministre Mr. de St. Saphorin à la Republique de Pologne confederée à la diéte de 1766, [s.l.: s. typogr., 1766].
• Dowody gorliwości polskiej o wiarę świętą katolicką rzymską na sejmie walnym warszawskim okazane, [s.l.: s. typogr., after 29 XI] 1766.
• Dukt dawny, oczywisty, prawdziwy, i prosty, prawy nieobiętnym ograniczony, wiekowość posiadyą stwierdzony nad okazanych świeżnym i modnie granice, władzy duchowney i swieckiey albo contra obserwacya roku 1766 na obserwacyą roku 1765, [S.l.: s. typogr.], 1766.
• Expositio jurium eorum, qui dissidentium nomine veniunt summariumque potestatum, quarum partes illorvm tveri interest, St. Petersburg: [Tipografìâ Imperatorskoj Akademìi Nauk], 1766.
• Exposition des droits des Dissidents joints à ceux des Puissances interessées à les maintenir, St. Petersbourg: [Tipografìâ Imperatorskoj Akademìi Nauk], XII 1766.
• Friese, Ch. G., Uwiadomienie bezstronne publicznei dowodami wspiearte o sporach, ktore trwały ad 4 Junii a. c. między niektóreoremi Congregeniami Augszpurgskiey nieodmienney Konfessyi, tak w Krolestwie Polskim, jak też w Wielkim Xięstwie Litewskim, z ktorego wyraźnie poznać istotą tych rożniców, y bezprawia ztąd wynikających, i jak też zaszione między dwiema Ewangelickiemi Konfessyami rozróżnienia, Warszawa: [s. typogr.], 1783.
• Gebeth bey der Einweihung der Ewangelischen Kirche in Warschau, Warschau: gedruckt in der Koniglischen und der Republik privil. Grolischen Buchdruckerey, 1781.
• Głowacki A., Mowa do ludu chrzescianskiego Augspurskiey Konfessyi przy zakładaniu kamienia pod ołtarz nowego koscioła w Lublinie dnia 1 października roku 1787 miana, Warszawa: M. Gröll, 1788.
• Granica między władzami sądowemi duchowną i swiecka w obserwacyi około kompozycyi inter status wiznaczona, [Warszawa: W. Mitzler de Kolof], 1765.
• Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae scriptorum collectio magna, vol. 1, Varsaviae: W. Mitzler, 1761.
• Hoffmann E. G., Einweihungs-Rede des Evangelisch-Lutherischen Gottesackers in Jaroslau den 13ten des Augustmonaths 1780 vor einen ansehnlichen und zahlreichen Versam̄lung gehalten, Warschau: M. Gröll, [1780].
• Jabłoński D. E., Prawa i wolności dyssydentom w nabożeństwie chrześciańskim w Koronie Polskiey i w W. X. Litewski służące, Warszawa: M. Gröll, 1791.
• Jezierski J., Przymowienie się do projektu dysydentów, Warszawa: M. Gröll, 1788.
• Uwagi nad projektem prawa kardynalnego przez prześwietną deputacyą o dyssydentach napisanym, [Warszawa: M. Gröll, 1789].
• Kaufmann F., Note von dem Herrn Obrist-Lieutenant Kauffmann, königl. Gevollmächtigten aus der Generalsynode c Beantwortet von Christiano Publicola, [Wrocław, nakł. W.B. Korn], 1783.
• Krótkie na Piśmie świętym i rozumie gruntujące się uwagi, nad powszechnym prawem kościelnym w Węgrowie ułożonym dla ewangelików obojga wyznań w Polsce i Litwie znajdujących się, [Warszawa: M. Gröl], 1782, p. 3.
• Lettre d’un gentilhomme de province, à un concitoyen, sur les plaintes formées par quelques deputés des communautées burgeoises des dissidents contre la noblesse de leur confession, Imprimées et distribuées à Varsovie sur la fin du mois d’Octobre 1785 [Warsaw: s. typogr., 1785].
• Libellus supplex, Serenissimo ac Potentissimo Stanislao Augusto, Regni Poloniae et Illustrissimis Confoederatae Serenissimae Reipublicae Ordinibus in Solemnibus Comitiis anno 1766 humilime et reverenter exhibitus. – Pokorna prozba, Nayjaśnieyszemu Stanisławowi Augustowi Krolowi Polskiemu i Prześwietnym Nayjaśnieyszey zkonfederowaney Rzeczypospolitey Stanom na seymie roku 1766 zaniesiona, [S.l.: s. typogr., 1766].
• List obywatela Rzeczypospolitey do swego sąsiada względem zaszłych zażaleń od niektorych deputowanych zgromadzeń mieyskich wyznania augszpurskiego przeciwko szlachcie swoiey konfessyi w Warszawie wydrukowanych y rozdanych na końcu mca października 1785, [S.l.: s. typogr.], 1785.
• Luther M., Catechismus in einer ausführlichen Auslegung erklärt von einem ehrwürdigen Ministerio zu Lübeck, auf Verlangen der evangelischen Warschauer Gemeinde zum Unterricht der Jugend, welche zum Abendmahl vorbereitet werden soll, abgedruckt. Warschau: gedruckt in der Königlichen und der Republik privilegierten Gröllischen Buchdruckerei, 1779.
• Muratowicz S., Relacya Sefera Muratowicza obywatela warszawskiego od Zygmunta III krola Polskiego dla sprawowania rzeczy wysłanego do Persyi w roku 1602, W Warszawie: w Drukarni J. K. Mci i Rzpltey Mitzlerowskiey, [before 12 XI] 1777.
• Nicolai J., Antritts-Predigt bey der Evangelischen Gemeinde U. A. C. zu Wilna über das ordentliche Sonntags-Evangelium am 17ten Sonntage nach Trinitatis 1791, Warschau: M. Gröll, 1792.
• Nicolai J., Predigt bey feyerlich begangenem Krönungs-Feste Ihro Königlichen Majestät Stanislaus Augustus König von Polen, Grossherzog von Littauen, Reussen, Preussen, Masovien, Samogitien u. s. w. w. unsers allergnädigsten Konigs und Herrn, gehalten über das Ewangelium am ersten Sonntage der Adwents 1779 von Pastor beyder Gemeine des ungeänderten Augsburgischen Glaubens-Bekentnisses in Wilna, Warschau: gedruckt in der königlichen und der Republik privilegirten Gröllischen Buchdruckerey, 1780.
• Opisanie krotkie niektorych interessow wewnętrznych Rzeczypospolitey Polskiey w roku 1762 traktowanych, Warszawa: W. Mitzler de Kolof, 1764.
• Ordnung der kirchlichen Oekonomie der evangelischen Gemeine U. A. C. zu Warschau 1793, Warschau: Gedruckt bey Michael Gröll, [post 25 IV 1793].
• Pable F., Wywody i obrona prawdziwey religii według katolickich autorów przeciwko atheuszom, deistom, mędrkom, libertynom, Żydom, poganom, bałwochwalcom, niedowiarkom jako też luteranom, kalwinistom, socynianom i wszystkim innym odszczepieńcom, W Warszawie w drukarni Koll. Soc. Jesu 1773.
• Prawo powszechne duchowne oboiey konfessyi ewangelickiey dyssydentow w Polszcze, Warszawa: P. Dufour, 1781.
• Ringeltaube G., Rede bey Legung des Grundsteins zu der ersten Evangelischen Kirche in Warschau, den 4. May 1778 gehalten, Warschau: M. Gröll, Dresden: bey ebendemselben, [1778].
• Ringeltaube G., Die Christen der eigentliche Tempel Gottes. Einweyhungs-Predigt der neuen evangelischen Kirche zu Warschau U. A. C. ara Sonntage nach Weinachten im Jahr Christi 1781 den 30 December gehalten von Gotlieb Ringeltaube Senior vom geistlichen Stande in Kleinpolen und Masuren, Consistorialrath und Pastor zu Warschau. Auf Verlangen zum Andenken in den Druck gegeben, Warschau; gedruckt mit Gröllischen Schriften, 1782.
• Ringeltaube G., Predigt am Fest Mariä Reinigung bey der Allerhöchst anbefohlnen Publikation der Aussöhnung der Evangelischen Gemeine U. A. C. zu Warschau, [Warschau]: P. Dufour [after 2 II 1783].
• Sacrae Regiae Majestatis Borussiae Declaratio Reipublicae Polonorum confoederatae exhibita a legato plenipotentiario Benoit in comitiis Regni 1766 habitis. – Deklaracja króla pruskiego przez ministra jego pełnomocnego de Benoit do zkonfederowaney Rzplitey Polskiey na seymie 1766 zaniesiona, [S.l.: s.typogr.,] 1766.
• Scheidemantel H. G., Entwurf zum allgemeinen Kirchen-Recht Beyder Evangelischen Confessionen in Pohlen und Litthauen, die Kirchen-Verfassung, gute Ordnung und Policey betreffend, [S.l.: p. typogr.], 1780.
• Scheidemantel J., Heilige Rede am verordneten Dankfeste wegen der wunderbaren Errettung Sr. Majestät des Königs von Polen gehalten im evangelischen Betthause zu Warschau am 24. Trinit. Sonntag den 10. Nov. 1771, Warschau: W. Mitzler de Kolof, [1771].
• Scheidemantel H. G., Proiekt do praw kościelnych oboiey Konfessyi Dissidentskiey Ewangelii, Wschow: Druk. J.K.M. uprzyw. Heboldowska, 1780.
• Schmid C. H., Kazanie z okoliczności powroconych mieszczanom praw, swobod i wolności w Polszcze powiedziane w kościele warszawskim dyssydentskim, Warszawa, M. Gröll, [1791].
• Sokołowski S., Peregrinus sive laesae virtvtis quaerela, Varsaviae: W. Mitzler de Kolof, 1759.
• Leges Instituti Litterarii Varsaviensis coepti anno MDCCLVI mense Ianuario, Warszawa: W. Mitzler, 1756.
• Trauerrede zum rühmlichen Andenken der in Gott seelig verschiedenen weiland Frau Johanna Sophia geb. Schüller des S. T. Herrn Michael Gröll Königl. Poln. und Churfürstl. Sächsischen Hof-Commisarii und Hof-Buchhändlers zu Warschau herzlich lieb gewesenenen Eheliebste, welche auf dem Kirchhofe des evangelischen Gemeine auf der Lesche am Tage ihres Begräbnisses den 28. Aprilis 1776 von einer zahlreichen Versammlung ist gehalten worden. Ais ein Ehrendenkmal vom ihren hinterlassene Mann zum Druck befördert, Warschau [i.e. Dresden?], 1776.
• Urządzenia kościelne dla dyssydentow oboiey konfessyi przez stany seymuiące d. 21 miesiąca maia 1792 roku approbowane. – Kirchliche Einrichtung für die Dissidenten beyder Confessionen in Pohlen genehmigt von den Ständen des Reichtags den 21 Maj 1792, Warschau: M. Gröll, [1792].
• Usprawiedliwienie dyssydentów mieszczan i rolników w Królestwie Polskim, i w Wielkim Xięstwie Litewskim zasiadłych przeciwko stanowi szlacheckiemu i duchownemu dyssydenckiemu, synody konsystorze i seniory, to jest zwierzchność duchowną dyssydentską składaiącemu, i pod hasłem zwierzchności duchowney, stan mieyski i rolników dyssydentów uciemiężaiącemu Nayiaśnieyszey Rzeczypospolitey stanom na sejm roku 1788 zgromadzonym podane, [Warszawa: M. Gröll], 1788.
• Ustawy synodu generalnego w zebraniu trzech prowincjicyi Krolestwa Polskiego oboyga wyznania ewangelickiego przez delegatów w Węgrowie dnia 28 miesiąca sierpnia rozpoczętego, a dnia 8 miesiąca września roku 1780 zalimitowanego, Warszawa: P. Dufour, [after 27 IX 1782].
• Von der Kirchenverwaltung der Evangelischen Gemeine Augspurgischer Confession in Warschau von 1778 bis 1782, Warschau: gedruckt in der Königlichen und der Republik privilegirten Groellischen Buchdruckerey, 1783.
• Załuski J. A., Rozmowy dwuch kawalerow katolika z dysydentem o piśmie, które wyszło z napisem Wykład praw dysydenckich wiernie spisane, [Kraków?: Drukarnia Akademii Krakowskiej?, 1767].
Literature
• Bibliografia polska, oprac. K Estreicher, S. Estreicher, vol. XII–XXXVI, Kraków 1891–2014.
• Buchwald-Pelcowa P., Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku... Rola książki w drodze ku Oświeceniu, Warszawa 2003.
• Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997.
• Chojnacki W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530–1939, Warszawa 1966.
• Chojnacki W., Z dziejów drukarstwa polskiego w Królewcu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, No. 3, pp. 21–38.
• Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Vol. 3 Part 1, Wielkopolska, elab. by A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, J. Sójka, Wrocław 1997.
• Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Vol. 3, Part 2, Mazowsze z Podlasiem, red. K. Korotajowa, J. Krauze-Karpińska, Warszawa 2001.
• Filipczak W., Protestanci w Rzeczypospolitej 1777–1786. Między unią sielecką a konfliktami (zarys problematyki ,,Studia Historyczne” 2019, Vol. 62, Iss. 1, pp. 77–100.
• Gastpary W., Traktat warszawski 1767/68, ,,Rocznik Teologiczny” 1968, Vol. 10,
pp. 65–106.
• Klimowicz M., Mitzler de Kolof – redaktor i wydawca, [in:] Prekursorzy Oświecenia, ed. by M. Klimowicz, Wrocław 1953.
• Konopczyński W., Goltz August Stanisław, Polski Słownik Biograficzny, Vol. VIII, Wrocław–Kraków–Warszawa 1959–1960, pp. 232–234.
• Krauze-Karpińska J., Warszawska drukarnia księży misjonarzy 1780–1796. Monografia bibliograficzna, Warszawa 2020.
• Kozłowski J., Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986.
• Krasiński W., Zarys dziejów Powstania i upadku reformacji w Polsce, Vol. 2, Warszawa 1905.
• Kriegseisen W., Dysydenci i dyzunici w Rzeczypospolitej epoki stanisławowskiej, [in:] Stanisław August j jego Rzeczpospolita. Dramat państwa, odrodzenie narodu, ed. by A. Sołtys, Z. Zielińska, Warszawa 2011.
• Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996.
• Kriegseisen W., Początki, czyli ewangelicy warszawscy w XVII i XVIII wieku, [in:] Ewangelicy w dziejach Warszawy. Materiały z sesji naukowej, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 13 czerwca 2008, ed. by J. Gardawski, A. Wołodko, Warszawa 2008, pp. 9–21.
• Kriegseisen W., Zbór kalwiński w Sielcu koło Staszowa ,,Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1990, Vol. 35, pp. 157–178.
• Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła, Vol. 1, „Gazeta Warszawska” 1774–1785, Part 2 elab. by S. Grzeszczuk, D. Hombek, ed. by Z. Goliński, Wrocław 1992.
• Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła, Vol. 6, Czasopisma i efemeryczne gazety warszawskie 1753–1794, elab. by D. Hombek, Kraków 2016.
• Kuc-Czerep M., Niemieckojęzyczni mieszkańcy Warszawy. Droga do obywatelstwa w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa 2021.
• Kurkowski J., Warszawskie czasopisma uczone doby Augusta III, Warszawa 1994.
• Małłek J., Kalwini polscy i litewscy w Królewcu na początku XVIII wieku [in:] J. Małłek, Opera selecta, Vol. IV, Reformacja i protestantyzm w Polsce i Prusach (XVI–XX w.), Toruń 2012, pp. 405–423.
• Marszał T., Mniejszość niemiecka w Polsce Środkowej. Geneza, rozmieszczenie i struktura od końca XVIII w. do II wojny światowej, Łódź 2020.
• Mendykowa A., Książka polska we Wrocławiu w XVIII wieku, Wrocław 1975.
• Rejestr warszawskiej ludności wyznania ewangelicko-augsburskiego z 1791 roku, elab. by M. Kubaś, Warszawa 1996.
• Michalski J., Sprawa dysydencka a zagadnienia gospodarcze w opinii publicznej w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta, ,,Przegląd historyczny” 1949, Vol. 40, pp. 156–163.
• Mieczkowska H., „...nakładem lub czcionkami Michała Grela”. Druki ewangelickie wzbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie [in:] Ewangelicy w dziejach Warszawy. Materiały z sesji naukowej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie 13 czerwca 2008, ed. by J. Gardawski, A. Wołodko, Warszawa 2008, pp. 69–92.
• Nast. W., Ringeltaube Gottlieb, Polski Słownik Biograficzny, t. XXXI, Wrocław 1989, s. 300.
• Rostworowski E., Religijność i polityka wyznaniowa Stanisława Augusta, [in:] Życie kulturalne i religijność w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, red. M. Drozdowski, Warszawa 1991, pp. 11–24.
• Rudnicka J., Bibliografia katalogów księgarskich wydanych w Polsce do końca wieku XVIII, Warszawa 1975.
• Sekulski J., Bibliografia druków elbląskich 1558–1772, Warszawa 1988.
• Skrzypczak A., Drukarstwo i księgarstwo staromiejskie na przełomie XVIII i XIX stulecia [in:] Książka na Starym Mieście na przełomie XVIII i XIX wieku, ed. by J. Jęśko, J. Myszkowska, pp. 17–37.
• Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1976.
• Staszewski J., August III Sas, Wrocław 2010.
• Szturc J., Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI–XX wieku, Bielsko-Biała 1998.
• Szczepaniec J., Drukarnia Wolna Jana Potockiego w Warszawie 1788–1792, Wrocław 1998.
• Szczepaniec J., Rola drukarstwa w życiu literackim polskiego Oświecenia, [in:] Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia, ed. by Z. Goliński, Wrocław 1973.
• Szymańska-Jasińska M., Uzupełnienie do „Bibliografii polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530–1939”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, No. 2, pp. 271–285.
• Szymańska K., Drukarnie Presserów w Lesznie w XVIII wieku, Leszno 2008.
• Szczepaniec J., Warszawskie drukarnie mieszczańskie w dobie oświecenia, w: Warszawscy drukarze – wydawcy – księgarze, Warszawa 1995, pp. 7–27.
Netography
• Catalogue of the Library of the Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences http://195.187.71.10/ipac20/ipac.jsp?profile
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 - fully remain with the author.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
