Produkcja książki rękopiśmiennej w Polsce w XV stuleciu

Abstrakt

Artykuł stanowi obszerne studium na temat wytwarzania i społecznego odbioru książki rękopiśmiennej w Polce w XV w. Autor przedstawił bogaty i zróżnicowany obraz produkcji rękopisów oraz ich krążenia przede wszystkim wśród mieszczan, czyli tej grupy społecznej, która w tym procesie odgrywała największą rolę. Podstawę źródłową artykułu stanowią informacje zawarte w samych rękopisach, na temat sposobu, miejsca i czasu produkcji, osoby kopisty i jego klientów. Ponadto istotnych informacji na temat wytwórczości książki rękopiśmiennej dostarczyły źródła archiwalne, głównie zapisy sądowe, księgi władz miejskich i księgi rachunkowe. Źródła ikonograficzne, a więc przedstawienia w sztuce polskiej osób piszących, uzupełniają obraz produkcji szczegółami dotyczącymi np. wyposażenia pracowni – warsztatu kopisty. W późnym średniowieczu najważniejszym ośrodkiem wytwarzania książki rękopiśmiennej było miasto. Jako centrum produkcji rzemieślniczej i wymiany handlowej przestrzeń miejska stwarzała dogodne warunki do kopiowania i obrotu rękopisami. Wytwórczością książki rękopiśmiennej głównie zajmowali się scholarze, nauczyciele, niższe duchowieństwo, notariusze publiczni, pisarze miejscy i kancelaryjni, pracownicy kancelarii królewskiej. W polskich miastach późnego średniowiecza istniały również wyspecjalizowane grupy zawodowe zajmujące się wytwarzaniem książki rękopiśmiennej – tzw. katedralisi („cathedrales”). Największym skupiskiem katedralisów był Kraków.

Autor wykazał, że produkcja książki rękopiśmiennej w Polsce w XV stuleciu przybrała niespotykane w poprzednich stuleciach rozmiary. Wyszła z wąskich kręgów skryptoriów klasztornych i rozwijała się przede wszystkim w ośrodkach miejskich, gdzie istniały najlepsze warunki gospodarcze i techniczne dla wytwarzania książki i sprzyjające warunki kulturalne do jej odbioru. Mimo iż produkcja ta miała charakter rzemieślniczy, a tomy wytwarzano na konkretne zamówienie klienta, to zaspokajała ona rosnące zapotrzebowanie na teksty w Polsce schyłku średniowiecza. Wprawdzie kopiowano jeszcze książki w skryptoriach klasztornych, ale jej wytwarzaniem zajmowano się przede wszystkim w dużych ośrodkach miejskich, w małych miastach i miasteczkach, a także w izbach plebanów i wikariuszy wiejskich. Dzięki niemal powszechnemu zasięgowi produkcji książki rękopiśmiennej, wytrzymała ona aż do początków XVI w. konkurencję książki drukowanej.